Exlibris Nedir? Ne İşe Yaramaktadır?

İyi akşamlar sevgili okurlar,

Bu yazımda sizlere Exlibris’in ne olduğundan ve ne işe yaradığını anlatacağım. Pek çoğumuzun da yabancı kaldığı Exlibris’in Öncelikle tanımını yapalım; Ekslibris, kitapseverlerin, kitaplarının iç kapağına yapıştırdıkları üzerinde adlarının ve değişik konularda resimlerin yer aldığı küçük boyutlu grafik çalışmalardır.

Kitabın kartviziti ya da tapusudur. İngilizce “Bookplate” olarak da bilinen Ekslibris, kitap sahibini tanıtır, onu yüceltir ve kitabı ödünç alan kişiyi geri getirmesi konusunda uyarır. Bir mülkiyet işareti, sahiplenme göstergesi olmanın yanında kitabın hırsızlığa karşı korunmasını sağlama işlevinin de olduğu söylenebilir.

Sözcük anlamı olarak “…’nın kitabı, …’nın kitaplığına ait” veya “…’nın kütüphanesinden” anlamına gelir. (Pektaş, Hasip)
Exlibris kelimesinin dünya grafik tasarım alanında kullanımı oldukça eskilere dayanıyor. Öyle ki, en eski exlibris örneklerine papirüslerin korunduğu sandıkların dışına çakılan porselen ya da daha farklı malzemelerden yapılma levhalar olarak rastlıyoruz. Tabi ki bu örnekler oldukça ilkeldir. Yani günümüzdeki anlamıyla exlibris örnekleri değillerdir. Modern exlibris örneklerine ise ilk defa 15. yy’da Almanya’da rastlanmıştır.

Tüm bunları düşündüğümüzde elbette bizde de exlibris adına bir şeyler oluşmuş olabileceği aklınıza gelmiştir. Her ne kadar adı exlibris olmasa da, eski Türklerde “tamga” ya da bugünkü söyleyişle “damga”lara Orta Asya yazıtlarında rastlanır. 7. yy’da yazıtlara kazınan bu tamgalar bu boyutuyla bir değerlendirmeye tabi tutulduğunda gerçekten önemli bir noktada durduğumuz görülecektir. Zira bu tamgalar boyları, aileleleri temsil ediyor ve atlar, oklar, mızraklar üzerinde kullanılıyorlardı.

Selçuklu ve Osmanlı kütüphanelerindeki kitaplarda ve hatta Endülüs Emevilerinin kitaplarında da genellikle tipografik mülkiyet işaretlerine rastlanır. Bu işaretler daha sonraki dönemlerde tuğralar olarak karşımıza çıkar.

Her ne kadar görsel tasarımları batı tarzı olmasa da, bu örneklere “exlibris değildir” dememiz de mümkün müdür bilinmez.